Di tích lịch sử Điểm cao 519 cách trung tâm thành phố Buôn Ma Thuột khoảng 72 km về hướng Đông, thuộc địa phận xã Ea Pil, huyện M’Drắk, tỉnh Đắk Lắk.

Trong những năm kháng chiến chống Mỹ, Điểm cao 519 có vị trí chiến lược quan trọng, được coi là cửa ngõ phía Đông nối với Đèo Phượng Hoàng và là trận địa của Trung đoàn 25 nên thường xuyên có các đơn vị bộ binh, pháo binh đóng giữ. Vì vậy, nơi đây đã diễn ra những trận đánh rất ác liệt giữa ta và địch nhằm bảo vệ tuyến phòng thủ, ngăn chặn địch tấn công từ Nha Trang lên hoặc chặn đánh địch trên đường rút lui.

Điểm cao 519 là nơi ghi dấu những chiến công vẻ vang của Trung đoàn 25 thuộc Bộ Tư lệnh B3, Quân khu V đã kiên cường bám trụ, không ngại hi sinh vượt qua mọi khó khăn gian khổ, bảo vệ trọng điểm, đánh thắng nhiều trận liên tiếp trên nhiều vị trí, đảm bảo tuyến phòng thủ, chặn đầu, khóa đuôi và đánh quyết chiến điểm, góp phần quan trọng giải phóng Buôn Ma Thuột, tiến tới giải phóng hoàn toàn miền Nam, thống nhất đất nước.

Trung đoàn 25 Bộ binh cơ động thuộc Bộ Tư lệnh B3 (Quân khu V) được thành lập ngày 15/9/1972, đóng quân tại vùng H5. Ngày 25/02/1975, đơn vị nhận nhiệm vụ quan trọng là cắt đường 21 (nay là Quốc lộ 26) tại cao điểm 519 thuộc huyện Khánh Dương, Khánh Hòa (nay là huyện M’Đrắk - Đắk Lắk). Trước nhiệm vụ khẩn trương này, trong vòng một tuần, Trung đoàn đã cùng quân và dân các dân tộc huyện M’Đrắk củng cố công sự, đào hầm kiên cố cho các vị trí quan trọng. Ngày 02/3/1975, các đơn vị áp sát đường 21, bố trí trinh sát bám địch, bám đường. Đúng 04 giờ 30 ngày 05/3/1975, Tiểu đoàn 631 nổ súng tiêu diệt gọn Đại đội Bảo an địch ở đồn Čư Sê, Tiểu đoàn 2 phá các lô cốt đầu cầu số 2, đồng thời, lực lượng công binh đánh sập cầu số 5, đường 26 bị cắt, làm cho địch không đi lại, tiếp ứng được, Tiểu đoàn 3 nhanh chóng chiếm cao điểm 519 và khống chế khu vực chân núi Čư Pa và cùng với các vị trí khác tạo thành tuyến phòng thủ: chặn đầu, khóa đuôi và đánh quyết chiến điểm.

Sáng ngày 06/3/1975, địch nã pháo và huy động máy bay ném bom đồn Čư Sê và cao điểm 519, huy động Tiểu đoàn 207 pháo binh bắn trước rồi ồ ạt xông thẳng vào vị trí cầu số 2, bộ đội ta tấn công bất ngờ từ 3 phía không cho chúng rút, tiêu diệt hàng trăm tên địch, bắt sống tên tiểu đoàn trưởng và thu nhiều vũ khí. Ngày hôm sau, địch huy động máy bay trút hàng chục tấn bom xuống cao điểm 519 và nã pháo vào tuyến phòng thủ của ta. Chúng huy động 2 tiểu đoàn có xe tăng thiết giáp yểm trợ hùng hổ tiến đánh trực diện, nhưng bị quân ta tiến công từ nhiều hướng, nên phải quay lại huyện lỵ Khánh Dương. Những ngày sau đó, địch liên tục huy động máy bay trực thăng đổ quân, thả hàng chục tấn bom, bắn hàng trăm quả pháo vào vùng đóng quân của Trung đoàn. Nhưng trước sự kiên cường của các chiến sĩ Trung đoàn 25, địch không thể lọt qua được vị trí này. Ngày 10/3/1975, Buôn Ma Thuột được giải phóng, cán bộ, chiến sĩ Trung đoàn 25 được chỉ đạo ngăn chặn không cho địch tiếp ứng lên Buôn Ma Thuột. Ngày 11/3, địch huy động đến 11 tiểu đoàn lính biệt động, lính dù, dưới sự yểm trợ của pháo binh, xe tăng, máy bay trực thăng với quyết tâm phá tuyến phòng thủ của Trung đoàn hòng chiếm lại Buôn Ma Thuột nhưng vấp phải sự kháng cự quyết liệt của ta kiên cường trên cao điểm 519, buộc phải rút lui và đến ngày 22/3/1975, đơn vị đã giải phóng được toàn bộ Khánh Dương.

Ngày 06/3/1975, quân ngụy cho tiểu đoàn thám kích lên mở đường. Sau 3 giờ chiến đấu, Tiểu đoàn 5 Trung đoàn 25 đã tiêu diệt tiểu đoàn thám kích ngụy. Suốt 3 ngày từ ngày 07/3 đến ngày 10/3/1975, quân ngụy cho các Tiểu đoàn Bảo an 245, 228 đi từ Ninh Hòa lên mở đường, ứng cứu cho Buôn Ma Thuột nhưng không lên được, đội công tác do đồng chí Ama Chí làm đội trưởng đã hỗ trợ 18 ấp ven Khánh Dương cùng đồng bào nổi dậy giành quyền làm chủ.

Ngày 20/3/1975, Trung đoàn 40 ngụy và quân dù được tung lên Khánh Dương hòng cứu vãn tình thế và lập lá chắn ngăn chặn quân ta tại đây. Tuy nhiên, chúng đã bị Sư đoàn 10 bộ binh của ta tiêu diệt. Nhân dân Khánh Dương đã cùng với quân chủ lực bao vây uy hiếp, diệt 2 tiểu đoàn 383, 264b, truy quét, bắt sống, gọi hàng gần 500 tên ngụy, phối hợp với quân chủ lực bắn rơi tại chỗ 5 máy bay, thu 20 đại bác. Nhân dân đã phá ấp, chủ động treo cờ giải phóng trước cả thời gian quân chủ lực xuất kích, mặt khác lực lượng huyện đã phối hợp tổ chức bao vây tiêu diệt trung đoàn 40 sư đoàn 22 ngụy, tấn công giải phóng quận lỵ Khánh Dương, các khu đồn bốt xung quanh quận lỵ, quần chúng nổi dậy giải phóng 18 ấp và 45 buôn còn lại của huyện. Đây là đợt tấn công nổi dậy mạnh nhất làm cho địch hoang mang, lúng túng, đánh trả không kịp. Ngày 22/3/1975, huyện M’Đrắk được hoàn toàn giải phóng, đây chính là thắng lợi to lớn của quân và dân các dân tộc huyện M’Đrắk, đã dũng cảm kiên trì bám trụ, kìm chân địch ở nhiều nơi, phối hợp lực lượng chiến đấu với các lực lượng vũ trang tấn công địch trong những ngày Tháng 3 lịch sử, góp phần cùng quân và dân trong tỉnh làm nên chiến thắng huy hoàng, tạo thế và lực mới cho cách mạng Miền Nam giành thắng lợi.

Điểm cao 519 là nơi ghi lại những chiến công to lớn của bộ đội ta nói chung, nhân dân huyện M’Đrắk nói riêng, ngược lại là sự thất bại thảm hại của Mỹ - Ngụy mà cụ thể là sự tổn thất nặng nề của Trung đoàn 40 ngụy và quân dù được tung lên Khánh Dương hòng cứu vãn tình thế và lập lá chắn ngăn chặn quân ta tại đây.

Chiến thắng tại Điểm cao 519 đã tạo nên khí thế chiến đấu hào hùng cho quân và dân huyện M’Đrắk, góp phần làm nên chiến công vang dội trên chiến trường, buộc Mỹ - Ngụy phải mở con đường máu trên tuyến Quôc lộ 21 để rút lui.

Để ghi nhớ những chiến công hiển hách của cán bộ, chiến sĩ Trung đoàn 25 và nhân dân huyện M’Đrắk, năm 2010 UBND huyện M’Đrắk phối hợp với Ban liên lạc Trung đoàn 25 đầu tư xây dựng công trình Bia tưởng niệm tại Điểm cao 519.

Di tích Điểm cao 519 là nơi ghi dấu sự kiện, tinh thần chiến đấu hy sinh anh dũng của quân và dân huyện M’Drắk trong những năm kháng chiến chống Mỹ, cứu nước đã vượt qua mọi khó khăn, trước mưa bom, bão đạn của quân thù, đã chiến đấu và chiến thắng sức mạnh bom đạn Mỹ trong cuộc chiến giữ vững hành lang giao thông được thông suốt. Đó là sự kết tinh những giá trị tinh thần quyết chiến, quyết thắng của dân tộc, là đỉnh cao của chủ nghĩa anh hùng cách mạng. Di tích Điểm cao 519 còn là nguồn sử liệu quý giá để chúng ta tìm hiểu, nghiên cứu và rút ra những bài học kinh nghiệm trong lịch sử chiến tranh giải phóng dân tộc. Ngoài ra, di tích còn có giá trị to lớn trong việc giáo dục truyền thống yêu nước, truyền thống đấu tranh cách mạng cho các thế hệ trẻ tương lai của đất nước.

Ngày 06/12/2016, Ủy ban Nhân dân tỉnh Đắk Lắk đã ban hành Quyết định số 3633/QĐ-UBND xếp hạng Điểm cao 519 là Di tích lịch sử cấp tỉnh.

Một số hình ảnh về Di tích:

Toàn cảnh khuôn viên Nhà Bia tưởng niệm Điểm cao 519

Mặt tiền của Nhà Bia tưởng niệm